عوارض شیمی درمانی چیست و چرا این عوارض ایجاد می شوند ؟
داروهایی که درشیمی درمانی استفاده می گردند، معمولاً سلول هایی که با سرعت رشد و تقسیم زیاد هستند را بیشتر و زودتر تحت تأثیر قرار می دهند، و از این جهت بر روی سلول های سرطانی و نیز بر برخی از سلول های طبیعی بدن که رشد بیشتری دارند اثر زیادی می گذارند. سلول های سالمی که رشد بیشتری دارند از قبیل مو، مغز استخوان، پوشش مخاطی دهان، بینی و دستگاه گوارش بیش از سلول های دیگر قسمت های بدن تحت تأثیر این داروها قرار می گیرند. ریزش مو، تهوع و استفراغ، کاهش سلولهای خونی و بهم خوردن چرخه قاعدگی از شناخته شده ترین عوارض های شیمی درمانی به شمار می‌روند.
از رایج‌ترین عوارض‌های شیمی درمانی میتوان به ریزش موها اشاره کرد. این عارضه اگرچه درد جسمانی به دنبال ندارد اما منجر به تضعیف روحیه بیماران میشود. از همین‌رو به بیماران توصیه میشود قبل از شروع دوره شیمی درمانی موهای سر خود بتراشند تا با دیدن با ریزش مو، دچار اضطراب و نگرانی نشوند. استرس روند بهبود را با اختلال مواجه میکند. از دیگر عوارض های شیمی درمانی، تهوع و استفراغ است. یکی از راهکارهای موثر برای کاهش تهوع که ناشی از داروهایی است که فرد استفاده میکند، نخوردن غذاهای سنگین و چرب است. لیست کاملی از راهکارهای موثر برای کاهش حالت تهوع و استفراغ در دوره شیمی درمانی را در طول مقاله خواهیم آورد.
یکی دیگر از جدی‌ترین عوارض‌های شیمی درمانی، کاهش سلولهای خونی است. داروهایی که در این دوره مصرف میشود می‌تواند سلولهای خونی را از بین ببرد و این عارضه منجر به کم خونی در فرد میشود. کم خونی ناشی از کم شدن گلبول‌های قرمز در فرد است. همچنین به بیمارانی که تحت شیمی درمانی قرار میگیرند توصیه میشود که بسیار مراقب باشند چراکه حتی یک سرماخوردگی ساده به خاطر ضعف سیستم ایمنی بدن می‌تواند خطرناک باشد. به دلیل از بین رفتن گلبول‌های سفید خون سیستم ایمنی بدن پس از شیمی درمانی تضعیف میشود. از دیگر عوارض شیمی درمانی میتوان به بهم خوردن نظم چرخه قاعدگی در خانم‌ها اشاره کرد.
در اینجا به بررسی شناخته شده ترین عوارض شیمی درمانی میپردازیم :
- ریزش مو : شایعترین عارضه شیمی درمانی در سرطان پستان و دیگر بیماری ها به علت استفاده از برخی داروها ریزش مو می باشد. این عارضه البته درد و صدمه جسمانی ندارد اما به صورت جدی و بسیار زیادی عوارض روحی دارد خصوصا در بانوان که زیبایی خود را در موهای خود میبینند و این عارضه باعث میشود که آنها احساس کنند زیبایی خود را از دست میدهند و باعث استرس و ناراحتی روانی برایشان شود. ریزش مو اصولا بین ۱٫۵ هفته تا ۳ هفته اول پس از شروع شیمی درمانی آغاز میگردد و به تدریج موجب ریختن کل موهای بدن می گردد، از این رو توصیه میگردد قبل از اینکه موها شروع به ریزش کنند فرد بیمار موهای خود را بتراشد این کار کمک روحی بهتری به آن خواهد کرد.
هنگامی که موی سر فرد بیمار شروع به ریزش میکند باید آگاه بود که پوست سر بسیار حساس است و باید از صدمات احتمالی مراقبت شود.
باید تا زمانی که موی سر مجدداً رویش میکند اقداماتی جهت محافظت از پوست سر در مقابل نور خورشید با پوشش های مناسب مثل کلاه های نخی انجام گردد. اما نکته ی قابل توجه این است که این موها پس از دوره درمان و یا حتی در اواخر دوره درمان شروع به رشد همانند روز اول، سالم و به ضخامت قبلی رشد خواهند کرد، تا کنون درمانی برای این ریزش مو پیدا نشده است.
فرد بیمار می‌تواند از موی تراشیده شده خود کلاه گیس درست کند و در این دوران از آن استفاده نماید و یا از کلاه گیس های آماده و موجود در بازار به راحتی استفاده کند اما درزمانی که تنها یا در محیط دلخواه می باشد آنرا از سر بردارد زیرا با توجه به مدت زمان طولانی استفاده، پوست سر آسیب نبیند.
- تهوع و استفراغ : یکی دیگر از عوارض شیمی درمانی تهوع پس از هر دوره استفاده از دارو بسته به نوع دارو و شرایط بیمار ممکن است به صورت خفیف یا شدید بروز پیداکند.
نکاتی که رعایت آن برای کاهش تهوع موثر است به شرح زیر می باشد :
– هنگام تهوع نفس های عمیق از راه دهان بکشید.
– پرهیز از مصرف غذاهای چرب و سنگین در روز درمان.
– استفاده نکردن از دندان مصنوعی در روز شیمی درمانی.
– آب نبات هایی با اسانس نعناع یا لیمو در دهان خود نگاه دارید.
– در محلی که هستید و بوی غذا باعث تشدید تهوع و استفراغ شما می شود، غذا درست نکنید.
– غذا خوردن در اتاقی که تهویه مناسب دارد.
– وعده های غذاییتان رو زیاد کنید اما در هر وعده به مقدار کم غدا میل کنید.
– استفاده از غذاهای مقوی و مایعات شیرین.
– مایعات سرد مانند آب خنک را به صورت جرعه جرعه و یا با استفاده از نی به طور تدریجی بنوشید.
– پرهیز از نوشیدن قهوه زیرا ممکن است طعم تند آن باعث بیشتر تشنه شدن گردد.
– پیاده روی قبل از مصرف غذا موجب بهبود حال می شود.
– معمولاً بهترین زمان برای خوردن غذا پس از استفراغ می باشد.
– استفاده از قرص های آنتی اسید مانع از احساس سوزش به دنبال استفراغ می شود.
– در صورت اینکه در این دوران هیچ غذایی را نمی توانید تحمل کنید، این مسئله را با پزشک خود درمیان بگذارید زیرا ممکن است نیاز به برخی داروهای تقویتی داشته باشید.
- کاهش سلولهای خونی :
از عوارض جدی و بسیار مهم شیمی درمانی کاهش تعداد انواع سلولهای خونی است که به دلیل از بین رفتن سلولهای تولید کننده خون در مغز استخوان توسط داروی شیمی درمانی است. این عارضه بسیار مرموز و پنهانی ایجاد و بروز پیدا میکند، اما اثرات بسیار جدی بر سلامت بیمار دارد.
در مغز استخوان سه نوع سلول ساخته می شوند :
- گلبول های قرمز که بخش اصلی سلول های خونی را تشکیل می دهند.
- گلبول های سفید که مسئول تأمین ایمنی بدن می باشند.
- پلاکت ها که بخشی از مسئولیت انعقاد خون را بر عهده دارند.
شیمی درمانی بر هر یک از رده های سلولی تاثیرات و عوارض خود را به جای میگذارد، مثلا کم خونی و یا عفونت در خون که علت آن کاهش گلبول های سفید است و یا کاهش پلاکت های خون که مانع از انعقاد خون می گردد.
نکات مهم :
- بسیار مهم و حائز اهمیت است تا بیمارانی که تحت شیمی درمانی قرار میگیرند، دقت و مواظبت ویژه ای از خود داشته باشد تا مبتلا به سرماخوردگی یا سایر بیماری ها نشوند.
- بیماری که مبتلا به عفونت میشود دارای علائم هشداردهنده ای ست که باید با آن آشنایی داشته باشد همانند تب و لرز، سرفه و گلودرد شدید، قرمزی، تورم و درد در اطراف زخم، خارش، سوزش و ترشح غیر معمول از نواحی تناسلی می باشند و در صورت مشاهده هر یک از این علایم باید سریعاً به پزشک خود مراجعه کنید.
- احتیاطات لازم در مقابل بریدگی و صدمات باید همیشه مد نظر باشد.
- اشکالات قاعدگی :
یکی دیگر از عوارض شیمی درمانی در خانم ها ایجاد مشکل در قائدگی آنهاست که در سنین قبل از یائسگی و جوان باعث توقف عادت ماهیانه بطور موقت یا دائم گردد، البته قطع دائمی عادت ماهیانه ( یائسگی زودرس ) بندرت ایجاد می شود. نکته دارای اهمیت این است که در دوران قطع عادت ماهیانه باز هم احتمال بارداری وجود دارد و این بارداری در نهایت به احتمال زیاد منجر به تولد جنین با نقص می گردد. پس لازم است که در این دوران احتیاط های لازم را جهت جلوگیری از بارداری انجام دهند.
از سایر عوارض شیمی درمانی میتوان به گرگرفتگی، خستگی که می تواند ناشی از کم خونی باشد، زخم های دهانی، افزایش وزن و اسهال می باشد که هر یک با احتمال کمتری می توانند ایجاد شوند اشاره کرد البته باید توجه داشت که تمامی این عوارض مقطعی بوده و پس از اتمام درمان، پس از مدتی بهبود می یابند.
چنانچه در زمان تشخیص سرطان پستان بیمار باردار باشد، باید حتما پزشک معالج دکتر مهناز هدایی را از این امر آگاه سازد تا الگوهای درمانی را انتخاب کند که کمترین صدمه به جنین برسد. بسیاری از داروهای شیمی درمانی بسته به مرحله رشد جنین می توانند عارضه ای برای جنین ایجاد کنند.
